تعارف ناقص از آلودگی نفتی دریایی

منطقه خلیج ‌فارس و دریای عمان به عنوان یکی از مهم‌ترین پهنه‌های آبی جهان به لحاظ تنوع‌، منابع شیلاتی و به خصوص منابع نفتی غنی، اکوسیستمی منحصربه‌فرد به‌شمار می‌رود. اهمیت این منطقه از بعد سیاسی، اقتصادی و تجاری، آن را به یکی از مهم‌ترین قطب‌های استراتژیک و ژئوپلیتیک جهان تبدیل کرده است. دارا بودن منابع عظیم ذخایر انرژی نفت و گاز و تنگه هرمز که گلوگاه تأمین انرژی اروپا و بسیاری از کشورهای دیگر نظیر چین و ژاپن است، در معادلات سیاسی جدید اهمیت فزاینده‌ای به این شاهرگ اقتصادی بخشیده است. اما با وجود بهره‌مندی منطقه از منابع و ذخایر متنوع و موقعیت منحصربه‌فرد که همه کشورهای ساحلی و حتی بسیاری از کشورهای دیگر را منتفع ساخته است، فعالیت‌های انسانی و بهره‌برداری پرشتاب و بی‌رویه موجب تخریب و آلودگی این اکوسیستم حساس و شکننده می‌شود. این موضوع را در گفت‌وگو با دکتر «فرخ جواندل» حقوقدان مورد بررسی قرار دادیم.

جواندل در این‌ باره به «حمایت» گفت: آلودگی نفتی دریایی گاهی از نشت نفت در حین اکتشاف و بهره‌برداری، نشت نفت محموله یا سوخت کشتی‌ها در دریا، رها کردن سازه‌های دریایی و گونه‌های مهاجم ناشی از رسوبات نفتی دریاها ایجاد می‌شود.

وی افزود: آلودگی‌های نفتی دریا که موضوع کنوانسیون‌های بین‌المللی و منطقه‌ای مختلف است تعریف واحد و یکسانی ندارد، بنابراین برای تعریف آلودگی‌های نفتی و تحلیل ارکان آن باید کنوانسیون‌های مختلفی مورد بررسی قرار گیرد.

  انواع کنوانسیون‌های نفتی

وی در این‌ باره به کنوانسیون بین‌المللی درباره مسئولیت مدنی برای جبران آلودگی نفت سوخت کشتی که ایران نیز از سال 89 به آن ملحق شده است، اشاره کرد و افزود: این کنوانسیون به طور مستقیم آلودگی‌های نفتی دریایی را تعریف نمی‌کند بلکه به تعریف عبارات «نفت سوخت»، «سانحه» و «خسارت آلودگی» می‌پردازد که از این عبارات می‌توان به تعبیر کنوانسیون از آلودگی نفتی پی برد.

این حقوقدان افزود: در حقیقت از بندهای 5، 8 و 9 ماده اول کنوانسیون فوق می‌توان چنین استنباط کرد که منظور از آلودگی نفت سوخت عبارت است از «آلودگی‌هایی که از ریختن هر گونه نفت هیدروکربونی کشتی که در امر راهبری یا رانش کشتی مورد استفاده قرار گرفته است در دریای سرزمینی یک کشور ناشی می‌شود و در اثر آن هرگونه واقعه‌ای که موجب خسارات آلودگی یا تهدید شدید و قریب الوقوع چنین خساراتی شود».

به اعتقاد جواندل، طبیعی است که با توجه به عنوان کنوانسیون، مقررات آن صرفاً به آلودگی‌های ناشی از ریختن نفت سوختی بپردازد و از آلودگی‌های ناشی از نشت مواد نفتی ناشی از اکتشاف و بهره‌برداری در دریا منصرف باشد.

وی ادامه داد: از طرف دیگر، از دامنه شمول احصاشده در بند الف ماده 2 کنوانسیون فوق که آن را فقط در دریای سرزمینی یک کشور عضو قابل‌اعمال می‌داند، مشخص می‌شودامکان تعمیم آن در سایر نقاط دریاها وجود ندارد اما می‌توان در تعریف و تفسیر آلودگی نفتی دریاها از آن استفاده کرد.

  کجا بیشتر آلوده می‌شود

این حقوقدان افزود: طبیعی است که آلودگی‌های نفتی تنها ناشی از ریختن نفت سوختی کشتی و آن هم در دریای سرزمینی یک کشور اتفاق نمی‌افتد و بخش عمده‌ای از آلودگی‌های مدنظر می‌تواند هم در خارج از دریای سرزمینی اتفاق افتد، هم اینکه این امر ناشی از نفت سوختی کشتی‌ها نباشد و از اکتشاف و بهره‌برداری، نشت نفت از محموله نفتی کشتی‌ها و غیره ناشی شود.

به گفته وی، از نقیصه‌های دیگری که در تعریف آلودگی نفتی در کنوانسیون فوق می‌توان بر شمرد، تعریف «خسارت آلودگی نفتی» به جای «آلودگی نفتی» است. مشخص است که «خسارت» اثر آلودگی است و با خود «آلودگی» متفاوت است، بنابراین بهتر بود کنوانسیون ابتدا به تعریف آلودگی می‌پرداخت و سپس آثار آلودگی را بیان می‌داشت.  

 کنوانسیون‌های دهه 90

وی در ادامه به کنوانسیون دیگری که در این زمینه برای تعریف آلودگی نفتی در دریاها وجود دارد اشاره کرد و افزود: کنوانسیون بین‌المللی آمادگی، مقابله و همکاری در برابر آلودگی نفتی 1990 یکی دیگر از این کنوانسیون‌هاست.

به گفته جواندل، این کنوانسیون، بر خلاف کنوانسیون بین‌المللی درباره مسئولیت مدنی برای جبران آلودگی نفت سوخت کشتی که تعریف خود را از نفت محدود به «نفت سوختی» کرده است که برای راهبری و رانش کشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد و از کشتی در اثر حادثه‌ای به دریا وارد شود، تعریف جامع‌تری از نفت ارائه کرده است و آن را شامل نفت خام، نفت سوخت، نفت دیزل و روغن روان‌کننده می‌داند.

 وی در ادامه تفاوت دیگری که بین دو کنوانسیون در تعریف نفت وجود دارد اشاره کرد و افزود: این تفاوت در شمول روغن روان‌کننده در نفت سوخت در «کنوانسیون بین‌المللی درباره مسئولیت مدنی برای جبران آلودگی نفت سوخت کشتی» و خروج آن از نفت سوخت در کنوانسیون حاضر است.

این حقوقدان اظهار کرد: بند دوم ماده 2 کنوانسیون حاضر «سوانح آلودگی نفتی» را به اتفاق یا اتفاقاتی تعبیر کرده است که دارای منشأ یکسان بوده که منجر یا ممکن است منجر به ریزش نفت شود و محیط‌زیست دریایی و یا خطوط ساحلی یا منافع مربوط به یک یا چند کشور را مورد تهدید قرار دهد یا ممکن است مورد تهدید قرار دهد و اقدام اضطراری یا واکنش فوری دیگری را لازم داشته باشد.

وی تاکید کرد: در «کنوانسیون بین‌المللی مسئولیت مدنی ناشی از خسارت آلودگی نفتی مصوب 1969» که در سال 1992 پروتکل اصلاحی آن نیز به تصویب رسیده است تعریف کامل‌تری از نفت ارائه می‌دهد و آن را به معنای هرگونه نفت پایدار هیدروکربن معدنی همچون نفت خام، نفت سیاه، نفت دیزل سنگین و روغن اعم از آنکه به عنوان کالا در کشتی حمل شود یا در مخازن سوخت کشتی موجود باشد، تعبیر کرده است (بند 5 ماده 1 کنوانسیون).

به اعتقاد وی برای تعریف دقیق از آلودگی‌های نفتی ابتدا باید کلمه «نفت» به طور جامع و مانع تعریف شود تا آلودگی‌های نفتی نیز متعاقب آن درست تعریف شود. درحالی ‌که به نظر می‌رسد این تعریف از تعاریف قبلی جامع‌تر است و آلودگی ناشی از مواد مندرج در تعریف فوق آلودگی نفتی ایجاد می‌‌کند ولی تعریف فوق نیز از جهاتی ناقص است و جامع همه آلودگی‌های نفتی نخواهد بود.

  کنوانسیون کویت

جواندل در ادامه به «کنوانسیون منطقه‌ای کویت برای همکاری درباره حمایت و توسعه محیط‌ زیست دریایی و نواحی ساحلی» مشتمل بر 30 ماده و پروتکل مربوط به مبارزه با آلودگی ناشی از نفت و سایر مواد مضره در موارد اضطراری مورخ 24 آوریل 1978 فی مابین کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به تصویب رسیده است، اشاره کرد و توضیح داد: در بند الف ماده 1 کنوانسیون فوق «آلودگی دریایی» تعریف شده است که اعم است از آلودگی‌های نفتی و غیر نفتی، از طرف دیگر «پروتکل مربوط به مبارزه با آلودگی ناشی از نفت و سایر مواد مضره در موارد اضطراری» بدون اینکه نفت و آلودگی‌های نفتی را تعریف کند «مورد اضطراری در دریا» را تعریف کرده است که شامل هر آسیب، رویداد، واقعه یا وضعی است که منجر به آلودگی مهم یا تهدید قریب‌الوقوع به آلودگی مهم در محیط‌ زیست دریایی به وسیله مواد نفتی شود نیز شامل سایر حوادثی  که برای کشتی‌ها من‌جمله نفت‌کش‌ها رخ دهد و فوران‌های ناشی از فعالیت‌های حفاری و تولید نفت و وجود نفت و سایر مواد مضره در آب ناشی از نقص تأسیسات صنعتی است.

  تعریف نهایی

این حقوقدان گفت: تعبیر قانون «کنترل و جلوگیری از آلودگی نفتی دریایی» مصوب 2005 انگلیس که نفت را به معنی هر هیدروکربن‌های مایع و یا هیدروکربن‌های مایع جایگزین، از جمله هیدروکربن‌های حل‌شونده یا غیر حلال و یا هیدروکربن‌های جایگزین که به طور معمول در فاز مایع در دما و فشار استاندارد یافت نمی‌شود، اعم از اینکه از گیاهان یا حیوانات یا ذخایر معدنی یا از ترکیب آنها به دست آید، (ماده 2 قانون) تعریف می‌کند دقیق‌تر است و با در نظر گرفتن موارد احصا‌شده در پروتکل فوق، هر گونه نشت نفت در دریا اعم از نفت سوخت، نفت محموله، نفت ناشی از فعالیت‌های اکتشاف و بهره‌برداری و غیره را دربرمی‌گیرد. بنابراین آنچه به عنوان آلودگی نفتی در دریا معیار عمل و مدنظر است هر گونه نفت و مواد نفتی  است که بنا به هر دلیلی در دریا نشت می‌کند و باعث آلودگی دریایی می‌شود.

وی اظهار کرد: کنوانسیون بین‌المللی ایجاد یک صندوق بین‌المللی برای جبران خسارت ناشی از آلودگی در بندهای الف و ب ماده 1 عبارت «نفت سوخت» و «نفت خام» را تعریف کرده است. این کنوانسیون علاوه بر اینکه در سرزمین کشورهای متعاهد کاربرد دارد در دریای سرزمینی، منطقه انحصاری – اقتصادی، یا اگر یک دولت متعاهد چنین منطقه‌ای را ایجاد نکرده است، در منطقه فراتر و مجاور با دریای سرزمینی آن دولت نیز به کار می‌رود.(ماده 3 کنوانسیون)

وی در پایان اظهار کرد: به نظر می‌رسد قانون حفاظت از دریاها و رودخانه‌های قابل کشتیرانی در مقابل آلودگی به مواد نفتی در ماده 1 جامع‌ترین و کامل‌ترین تعریف را از آلودگی نفتی و منابع آلوده‌کننده نفتی ارائه و آن را به نشت یا ریختن نفت و یا مواد نفتی کشتی‌ها، نفت‌کش‌ها، سکوها و تأسیسات نفتی تعبیر کرده است.