سازوکار نظارت بر حوزه نشر

 لغو مجوز برخی موسسات متخلف در حوزه نشر کتاب این سوال را در ذهن ایجاد می‌کند که تشکیل و فعالیت این موسسات به چه ترتیب است و چه تخلفاتی ممکن است کار یک انتشاراتی را به تعطیلی و لغو مجوز بکشاند. پاسخ به این سوال با مراجعه به آیین‌نامه‌های مربوط مشخص می‌شود. صدور پروانه نشر، نظارت بر فعالیت ناشران و ابطال پروانه آنها از جمله وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. (بند 22 ماده 2 قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) بنابراین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را باید موثرترین سازمان در حوزه نشر و اتفاقات موجود در آن دانست.

  نظارت بر فعالیت مراکز فرهنگی

برای بررسی تقاضای تاسیس و نظارت بر مراکز فرهنگی و چگونگی رسیدگی به تخلفات آنها یک هیات پنج نفره برای رسیدگی به امور مراکز فرهنگی پیش‌بینی شده است. یکی از وظایف این هیات رسیدگی به تخلفات مراکز فرهنگی و صدور حکم درباره آنهاست. (ضوابط و مقررات تاسیس مراکز، موسسات، کانون‌ها و انجمن‌های فرهنگی و نظارت بر فعالیت آنها مصوب شورای کمیسیون‌های شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1375) در صورت اثبات تخلف، حسب مورد مجازات‌های اخطار شفاهی یا کتبی، تعلیق جواز یا تعطیل موقت مرکز فرهنگی از سه ماه تا یک سال، تعطیل دایم و لغو مجوز، اعمال و توسط دبیر هیات ابلاع خواهد شد. با این حال در ماده 25 این مصوبه این امکان به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی داده شده است که اجرای تمامی یا قسمتی از ضوابط موضوع مصوبه را نسبت به مراکز فرهنگی که در قلمرو یک فعالیت فرهنگی تاسیس می‌شوند حسب مورد به معاونت‌های ذی‌ربط یا ادارات کل ستادی یا اجرایی در تهران یا مراکز استان‌ها محول و قسمتی از وظایف و اختیارات هیات و دبیرخانه هیات را به آنها تفویض کند. انتشارات به عنوان یکی از مراکز فرهنگی مشمول این مصوبه می‌شود. با وجود این نظارت و رسیدگی به تخلفات ناشران بر اساس ماده 25 این مصوبه ذیل آیین‌نامه ویژه دیگری قرار می‌گیرد.

هیات رسیدگی به تخلفات ناشران در ابتدای سال 1384 با حکم وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی  و با حضور مدیرکل اداره امور کتاب و کتابخوانی یک کارشناس حقوقی به انتخاب دفتر حقوقی وزارت ارشاد، یک نفر از اعضای تعاونی ناشران و کتابفروشان تهران، یک ناشر و یک صاحبنظر در امر تالیف و نشر کتاب به انتخاب وزارت ارشاد تشکیل شد و در همان سال آیین‌نامه نحوزه رسیدگی به تخلفات ناشران را تهیه و به امضای وزیر رساند. بر این اساس مقرر شد که رسیدگی به تخلفات ناشران بر مبنای آیین‌نامه مزبور باشد.

  آیین‌نامه رسیدگی به تخلفات ناشران

آیین‌نامه نحوه رسیدگی به تخلفات ناشران به استناد بند 22 ماده 2 قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز آیین‌نامه صدور مجوز نشر کتاب به منظور ضابطه‌مند کردن نحوه نظارت بر عملکرد ناشران در حوزه نشر توسط وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در 8 ماده و 13 تبصره تصویب و در تاریخ 11 مردادماه 1384 به دستگاه‌های ذیربط ابلاغ شده است.

  هیات‌های بدوی رسیدگی به تخلفات ناشران

این هیات‌ها وظیفه دارند با اطلاع یا اعلام تخلف ناشران یا شکایت آنها نسبت به تشکیل پرونده و تحقیق و بررسی و رسیدگی به تخلفات اعلام‌شده اقدام و رای بر برائت یا وقوع تخلف صادر کنند. محل تشکیل هیات‌های بدوی هر ماه یک بار در محل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی مرکز هر استان است.

اعضای هیات‌های بدوی عبارتند از:

مدیرکل فرهنگ و ارشاد استان مربوطه به عنوان عضو رئیس هیات

نماینده اتحادیه ناشران استان مربوطه به عنوان عضو هیات

یکی از کارشناسان مسئول امور حقوقی یا مدیر امور حقوقی اداره کل فرهنگ استان مربوط به عنوان عضو هیات

 هیات تجدیدنظر رسیدگی به تخلفات ناشران

دبیرخانه هیات تجدیدنظر در معاونت امور فرهنگی مستقر است. این هیات مرجع رسیدگی به اعتراض ناشران یا شاکیان آنها در خصوص آرای صادرشده از سوی هیات‌های بدوی استان‌هاست. در عین حال مسئولیت رسیدگی به تخلفات ناشران در تهران به عهده هیات تجدیدنظر است. این هیات هر دو هفته یک‌ بار در محل معاونت امور فرهنگی تشکیل جلسه می‌دهد. هیات‌های بدوی و تجدیدنظر برای احراز وقوع تخلف می‌توانند هرگونه تحقیق و بررسی کارشناسانه را به عمل آورند و حتی برای این کار از ناشر و در صورت وجود شاکی یا اعلام‌کننده جرم از ایشان برای شرکت در جلسه دعوت و اظهارات طرفین را در صورت‌جلسه ثبت و لوایح دفاعیه و تصویر مدارک مثبته تخلف یا بی‌گناهی طرفین را اخذ  کنند و به امضای طرفین برسانند.

 اعضای هیات‌های بدوی عبارت‌اند از: نماینده تام‌الاختیار معاونت امور فرهنگی به عنوان عضو و رئیس هیات، مدیرکل امور کتاب به عنوان عضو هیات، مدیرکل مجامع، تشکل‌ها و فعالیت‌های فرهنگی به عنوان عضو هیات، یک نفر صاحبنظر در امور تالیف و نشر کتاب ، یک نفر کارشناس نشر به پیشنهاد معاونت امور فرهنگی و تایید وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان عضو هیات، مدیرکل دفتر حقوقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان عضو هیات، نماینده یکی از تشکل‌های اهالی قلم به عنوان عضو هیات.

  تخلفات قابل رسیدگی ناشران

ماده 5 آیین‌نامه به معرفی مواردی می‌پردازد که به عنوان تخلف ناشران قابلیت بررسی در هیات‌های بدوی و تجدیدنظر را دارا است.

- ثبت و اعلام هرگونه اطلاعات خلاف واقع با هدف اغفال اشخاص و مقامات قانونی

- هرگونه تحریف در ثبت یا تغییر اطلاعات در مجوزهای صادرشده

- هرگونه جعل (اعم از مادی و معنوی) در خود اثر یا تغییر در جلد آن

- هر گونه دخل و تصرف در مطالب و مندرجات و جلد آثار چاپ‌شده به قصد معرفی اثر جدید

- تخلف از ضوابط و مقررات وزارت ارشاد در خصوص نشر کتاب‌ها به هر صورت ممکن یا تخلف از قراردادهای منعقد‌شده توسط ناشر با مولفین ناقض حقوق مولفان

- انجام هرگونه سرقت ادبی و در نظر نگرفتن حقوق مولفان و مصنفان

- محکومیت قطعی ناشر در محاکم کیفری در خصوص امور نشر و چاپ کتب بدون مجوز همچنین جرایمی که به حیثیت شغلی و شئون فرهنگی و احتماعی ناشران لطمه وارد سازد که از سوی مراجع قضایی صادر شده باشد

- هرگونه سوءاستفاده از تسهیلات و امتیازهای مادی و معنوی اعطایی از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

- هرگونه تخلف از آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های مرتبط ابلاغ‌شده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مراکز بالاتر

  مجازات‌های اداری ناشران متخلف

آیین‌نامه رسیدگی به تخلفات ناشران بر اساس ملاک‌های شدت و اهمیت تخلف، عوامل موثر در وقوع تخلف، دفعات تکرار آن، سوءنیت ناشر یا سهل‌انگاری وی، این امکان را به هیات‌های بدوی و تجدیدنظر داده است که یکی از مجازات‌های اداری زیر را برای ناشران متخلف در نظر بگیرند:

- توبیخ کتبی ناشر با درج در پرونده

- توبیخ کتبی ناشر با درج در پرونده و یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار

- محرومیت ناشر از تسهیلات و مزایای اعطایی از سوی مراجع قانونی به مدت 3 الی 6 ماه

- تعلیق موقت پروانه نشر به مدت 3 الی 6 ماه

- تعلیق موقت پروانه نشر به مدت 1 الی 3 سال

- محرومیت ناشر از نشر بعضی کتاب‌ها و نشریات به تشخیص هیات بدوی برای مدت 5 سال

- ابطال مجوز نشر به طور دائم و جلوگیری از فعالیت نشر

- اعلام موضوع به سایر حوزه‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای جلوگیری از هرگونه فعالیت مرتبط با وزارتخانه

- اعلام موضوع به سایر مراکز فرهنگی با امضای وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی برای جلوگیری از هرگونه فعالیت در حوزه‌های فرهنگی

  اعتراض به رای هیات‌ها

ناشران حق دارند که در موراد صدور آرا از طرف هیات بدوی رسیدگی به تخلفات ناشران و ابلاغ آنها به ناشر و دبیرخانه هیات صدور پروانه نشر ظرف مدت 15 روز در هیات تجدیدنظر رسیدگی به تخلفات نسبت به آرای صادره اعتراض کنند.

  اختلاف رویه‌های عملی با مقررات

در گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در این خصوص منتشر کرده است، رویه‌هایی که در آیین‌نامه برای رسیدگی به تخلفات ناشران پیش‌بینی شده است، با روندهای عملی تطبیق داده شده است. در صفحه 9 گزارش «سازوکار رسیدگی به تخلفات ناشران» که مردادماه 1391 به چاپ رسیده، مقرر شده است: «در دوره معاونت فرهنگی فعلی با وجود افزایش میزان احکام اعلام شده از سوی معاونت فرهنگی، در موراد بررسی‌شده توسط دفتر مطالعات فرهنگی، در موراد بررسی‌شده توسط دفتر مطالعات فرهنگی، نه‌تنها هیچ ابلاغیه رسمی برای ناشران صادر نشده است بلکه دلایل احکام صادره، مرجع صدور، نحوه اعتراض و... نیز مشخص نیست. این امر متضمن اشکالات اساسی و تخلف از مفاد آیین‌نامه «نحوه رسیدگی به تخلفات ناشران» است. موارد مغایرت در این گزارش مورد تاکید قرار گرفته است که برای مطالعه می‌توان به متن آن مراجعه کرد.