جایگاه حق سلامت در اسناد بین المللی

حق سلامتی از موضوعات نوظهور در حقوق نیست، اما با پیشرفت علم و گشوده شدن عرصه‌های جدید این مسئله پیوسته وارد چالش‌های جدیدی می‌شود. از زمان تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر و کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو تاکنون مباحث عمده‌ای در زمینه اخلاق زیستی و حقوق بیماران مطرح شده است که می‌تواند بیانگر حساسیت و ضرورت توجه ویژه و مداوم به حق سلامت باشد. در سال‌های اخیر، توجه فزاینده‌ای به حق سلامت شده است.

معاهدات حقوق بشری، سازمان بهداشت جهانی(که از سال 2002 گزارشگر ویژه برای حق هر فرد به بالاترین استانداردهای سلامت جسمی و روانی تعیین کرده است) بر اجرا و توسعه این حق نظارت دارند. نظرات و ابتکارات این نهاد‌ها به روشن شدن ماهیت و مصادیق حق سلامت و چگونگی رسیدن به آن کمک می‌کند.

حق سلامت در حقوق بین‌الملل

جامعه بین‌المللی در چندین سند، به این حق پرداخته است؛ ماده25 اعلامیه جهانی حقوق بشر به حق برخورداری از سطح معیشت کافی برای سلامت و رفاه اشاره و جنبه الزام‌آوری به آن بخشیده است. همچنین ماده12 میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی از حق برخورداری از بالاترین استانداردهای قابل دستیابی سلامت فیزیکی و روانی یاد کرده و تحقق آن را برعهده دولت‌ها گذاشته است.

علاوه بر این دو سند ماده 24 کنوانسیون حقوق کودک، ماده 5 کنوانسیون منع تبعیض نژادی، مواد 11 و 12 کنوانسیون منع تبعیض علیه زنان در سطح جهانی و ماده 11 منشور اجتماعی اروپایی، ماد 16 منشور حقوق بشر و مردمان آفریقا، ماده 10 پروتکل الحاقی به کنوانسیون حقوق بشر امریکا در زمینه حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، دیگر اسناد الزام‌آور در سطح منطقه‌ای به‌شمار می‌آیند.

برای روشن شدن چهارچوب کلی این حق، ضروری است به محتوای «سلامت» پرداخته شود. سازمان جهانی بهداشت سلامت را چنین تعریف می‌کند: «حالتی است که افراد در آن از رفاه کامل جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی برخوردار باشند، زندگی مولد از نظر اقتصادی و باروری و زندگی با نشاطی داشته باشند.»

با دقت بیشتر در این تعریف می‌توان دریافت که سلامتی تنها به معنی نبود بیماری نیست. درواقع حق سلامت فقط به معنای دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و ایجاد بیمارستان و تجهیزات پزشکی نیست؛ بلکه یک حق گسترده است و لازمه‌ی رسیدن به آن نیازمند تحقق همه‌ی حق‌های بشری است.

  متعهدین حق سلامت

سوالی که ممکن است مطرح شود این است که آیا حق سلامت یعنی حق بر تمام محتوایی که سازمان جهانی بهداشت اعلام می‌کند؟ در پاسخ باید گفت از آنجایی که اصلی‌ترین متعهد حق سلامت، دولت‌ها هستند امکان چنین تعهداتی برای آن‌ها امکان‌پذیر است بدین معنا که دولت‌ها می‌توانند به تنهایی مصداق‌های مختلف سلامت را چه در حوزه سلامت جسمی و چه در حوزه سلامت روانی، اجرا و تضمین کنند.

هرچند عموما دولت‌ها متعرض سازمان جهانی بهداشت می‌شوند که موارد برشمرده در این نهاد برای رسیدن به سلامت، قابل دستیابی توسط دولت نیست و نیازمند کمک بخش خصوصی و همکاری‌های بین‌المللی است. بنابراین نباید از نقش موثر بخش خصوصی در این حوزه غافل شد.

  راه‌های تحقق حق سلامت

کمیته میثاق حقوق اقتصادی اجتماعی و فرهنگی، به‌عنوان ناظر میثاق لازم‌الاجرای حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مواردی از قبیل آب آشامیدنی سالم، سیستم فاضلاب مناسب، غذای مفید و سالم، مسکن و تغذیه مناسب، شرایط محیطی و کاری مناسب، اطلاعات و آموزش‌های مربوط به سلامت، برابری جنسیتی را جزء مولفه‌ها و معیارهای ضروری محتوای حق سلامت برمی‌شمرد.

همچنین کمیته مزبور به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای حمایت‌کننده‌ حق سلامت، حق بر سلامت را شامل مواردی دیگر می‌داند که درواقع همان راه‌های تضمین حق سلامت است، ازجمله حق بر دسترسی به نهاد‌های حمایت‌کننده از سلامتی در هر کشور، مانند بیمه‌های خدمات درمانی، که فرصت برابر برای هرکس جهت برخورداری از بالاترین سطح قابل دستیابی سلامتی را فراهم کند؛ حق بر پیشگیری از بیماری، درمان و کنترل بیماری‌ها، دسترسی به داروهای ضروری، سلامت دوران بارداری و و سلامت کودک، دسترسی به موقع و برابر به خدمات بهداشتی ابتدایی، ارائه اطلاعات و آموزش‌های مربوط به سلامتی، مشارکت آحاد مردم در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با حوزه سلامت در سطح ملی.

  رویکرد جامعه بین‌المللی به حق سلامت

در واقع جامعه بین‌الملل در دو سطح به بیان محتوای حق سلامت پرداخته است؛ از طرفی وجود دارو‌های ضروری و دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها، از طرفی دیگر به اهمیت آب و غذای سالم، و مهم‌تر از آن به ضرورت آموزش‌های مرتبط برای همه مردم در مقابل تهدیدات سلامتی توجه خاصی مبذول داشته است.

 کمیته حقوق کودک سازمان ملل متحد، آموزش نکات بهداشتی و کسب دانش نسبت به بیماری‌ها و امکان جلوگیری از انتقال آنها را نیز در زمره حق سلامت کودک برشمرده است که البته باتوجه به سن کودک و تقسیم‌بندی بین کودک و نوجوان، باید ارائه و محتوای این آموزش‌ها متفاوت باشد.

 حتی دربرخی ملاحظات عمومی صادر شده از این نهاد، در رابطه با مادر و نوزاد، بر شیردهی تاکید شده است و خوردن شیر آغوز برای کودک را بسیار مفید می‌داند و آن را ازجمله رسوم قدیمی که باید مورد حمایت قرار گیرد عنوان می‌کند.

در خصوص تعهد دولت‌ها، هرچند حق دستیابی به بالاترین سطح استانداردهای زندگی ازجمله سلامت یک حق رویه‌ای است که در طول زمان امکان‌پذیر است ولی بدین معنا نیست که نیاز به اقدام فوری از جانب دولت‌ها نباشد.

صرف داشتن یک برنامه نظام‌مند و هدفدار نشان از اجرای تعهد نیست. بنابراین ضرورت دارد تا دولت‌ها با وجود منابع در دسترس تمام تلاش خود را برای نیل به برنامه‌های حوزه سلامت مبذول دارند.

گفتنی است باوجود محدودیت در منابع مالی و طبیعی در هر کشور، برخی تعهدات باید در اولویت کاری قرارگیرند، مانند وضع قانون و سیاست‌گذاری در این حوزه تا خدمات دولتی در همه نقاط کشور به نحوی باشد که ساکنان روستا و حومه‌ شهر، همچنین مهاجرین، به‌خوبی دیگران و بدون تبعیض از این خدمات بهره‌مند باشند. علاوه این که دولت‌ها باید حداقل های ضروری حق سلامت مانند تهیه داروهای اساسی و بهداشت مادر و نوزاد را تضمین کنند.

علاوه بر این اقدامات فوری، دولت‌ها باید به سمتی حرکت کنند که در طول زمان دیگر معیارهای سلامت را برای مردم جامعه امکان‌پذیر سازند. ساخت بیمارستان‌ها، مراکز تولیدات تجهیزات پزشکی، بیمه‌های درمانی، آموزش‌های مرتبط به همه‌ گروه‌ها و... از جمله اقدامات دولت است که برای تحقق حق سلامت باید منابع اقتصادی و اجتماعی خود را بدین سمت هدایت کند.

  تاثیرتجارت بر حق سلامت

یکی از عوامل تاثیرگذار در امر سلامت موضوع تجارت است که از چندین راه می‌تواند بر حق سلامت تاثیر بگذارد. شرکت‌هایی که محصولات دارویی و تجهیزات پزشکی می‌فروشند قطعا  نقش مهمی در تضمین حق سلامت افراد ایفا می‌کنند، آن‌ها می‌توانند قابلیت پرداخت هزینه‌ها و دسترسی به مراقبت‌های پزشکی را با اقداماتی همچون احتکار و بالا بردن قیمت‌ها دشوار سازند. علاوه بر این، فعالیت‌های صنعتی و تولیدات کارخانه‌ای بطور غیرمستقیم با آلوده کردن آب و خاک و هوا؛ تاثیرات مخربی بر محیط زیست دارند که خود تهدید بزرگی برای سلامت انسان محسوب می‌شود.

در این راستا کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تاکید کرده است که دولت‌ها باید در مقابل آلودگی و ناپاکی که کارخانه‌ها بر محیط زیست می‌گذارند، اقدامات لازم را جهت پیشگیری در دستور کارشان قرار دهند.