ابعاد حقوقی صیانت از طرح های صنعتی

 دنیای اقتصاد یکی از اصلی‌ترین موضوعات علم حقوق را تشکیل می‌دهد. هر جا صحبت از رقابت‌های اقتصادی باشد خواه‌ناخواه سخن بعدی اختلافاتی خواهد بود که بابت همین رقابت‌ها ایجاد می‌شود.

هر چند علم حقوق باید این اختلافات را حل‌و‌فصل کند، هنر اصلی این است که به فکر پیشگیری از وقوع آنها باشد. از این بابت است که قانونگذاران در سراسر دنیا سال‌هاست به این نتیجه رسیده‌اند که با راهکارهای مختلف از طرح‌ها و ایده‌هایی که می‌توانند برای صاحبانشان پول‌ساز باشند، حمایت کنند. طرح‌های صنعتی یکی از اصلی‌ترین موضوعاتی هستند که مورد حمایت قرار گرفته‌اند.

 طراحی صنعتی؛ تجمیع صنعت و هنر

کالاهایی که در صنایع مدرن این روزهای جهان تولید می‌شوند دیگر فقط به دلیل کیفیت بالا قاپ مشتری‌ها را نمی‌دزدند؛ زیبایی یکی از اصلی‌ترین معیارهای خریداران مشکل‌پسند کالاهای صنعتی است. در بازار رقابتی و بسیار فشرده‌ای که تولیدکنندگان کالاها برای ربودن طرفداران بیشتر سخت در تلاشند یکی از راهکارهای اساسی جذب مشتری، زیبایی صنایع است. به‌ عبارت دیگر کالاهای صنعتی هم باید سیرت خوبی داشته‌ باشند و هم از صورت زیبایی بهره‌مند باشند. این ظاهر به قدری در بازار امروز پر اهمیت است که رشته‌ خاصی در دانشگاه‌ها را به نام طراحی صنعتی به خودش اختصاص داده و قانونگذاران کشورهای مختلف دنیا را مجبور کرده است تا با انواع و اقسام راهکارها از این طرح‌های صنعتی حمایت کنند. هر چه ظاهر کالا زیباتر، گردش سرمایه‌ای که به وسیله این کالا ایجاد می‌شود و حتی به نظر می‌رسد این روزها بازار بر روی انگشت طرح‌های صنعتی می‌چرخد.

  طرح صنعتی چیست؟

مطابق ماده 20 قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری مصوب 1386 به هر ‌گونه ترکیب خطوط یا رنگ‌ها و هرگونه شکل سه بعدی با خطوط، رنگ‌ها یا بدون آن به گونه‌ای که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد، طرح صنعتی گویند. به عبارت دیگر طرح‌های صنعتی به شکل کالا، رنگ کالا، خطوط تزیینی کالا و امثال آن را گویند که حالت تزیینی و زیبایی کالای مصرفی را تشکیل می‌دهد. در واقع طرح صنعتی برای طیف وسیعی از محصولات صنعتی، پوشاک و صنایع دستی، از ابزارهای فنی و پزشکی گرفته تا ساعت، جواهرات و سایر اقلام لوکس، از محصولات خانگی، اسباب بازی، مبلمان و لوازم برقی گرفته تا اتومبیل و سازه‌های معماری، از طرح منسوجات تا لوازم ورزشی را در برمی‌گیرد. طرح صنعتی مرتبط با بسته‌بندی، ظروف و ظاهر محصولات نیز اهمیت دارد.

معمولا به شکل و ظاهر کلی یک محصول که تلاش می‌شود به صورتی زیبا برای مصرف‌کننده ارائه شود طرح صنعتی گفته می‌شود. شکل‌ها، خطوط و رنگ‌های یک محصول مانند ساعت، مبل، کفش و پارچه صرف نظر از جنبه کاربردی آنها یک طرح صنعتی است. در تقسیم‌بندی‌های جدیدی که از هنر ارائه می‌شود طراحی صنعتی یکی از انواع هنرهای تجسمی و در کنار هنری مثل نقاشی قرار گرفته است و این به خودی خود ارزش هنری این طراحی‌ها را در کنار ارزش تجاری و صنعتی آنها نشان می‌دهد.

  طرح‌های صنعتی در قانون

ماده 20 قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری مصوب آبان سال 1386 در تعریفی که از طرح صنعتی می‌کند، یک طرح را شامل جلوه دو بعدی یا سه بعدی یک کالا می‌داند. به عبارت دیگر، یک طرح صنعتی می‌تواند هم به صورت دوبعدی باشد که در یک صفحه مسطح به نمایش درآید؛ هم ممکن است به صورت سه بعدی باشد، یعنی دارای طول، عرض و ضخامت باشد که به صورت یک قالب هندسی نمایان می‌شود. البته ناگفته پیداست که بسیاری از طرح‌های صنعتی همچون طرح یک مبل زیبا که دارای نقش‌ها و رنگ‌های زیبایی نیز است هم از طراحی‌های دوبعدی و هم سه‌بعدی سود برده‌است. در این قانون طرح صنعتی از این جهت که ایجاد‌‌کننده امتیازاتی برای تولیدکنندگان، طراحان صنعتی و مصرف‌کنندگان است، موضوع حمایت قرار گرفته است.

  طرح صنعتی به مثابه حق هنری

به‌طور کلی، مطابق مقررات مربوط به کپی‌‌رایت (حقوق ادبی و هنری)، از جمله آثار مورد حمایت طرح و نقش و خطوط ابتکاری و تزئینی و نیز هنرهای دستی و صنعتی و نقشه قالی و گلیم و همچنین اثر تجسمی است. از طرف دیگر، ملاحظه می‌شود که طرح صنعتی نیز از مجموعه رنگ‌ها و خطوط و نقشه‌ها و آثار هنری تجسمی و تزئینی و نظایر آنها به منظور برانگیختن حس زیبایی‌شناختی مشتری تشکیل می‌شود.

برای کسب و کارها، طراحی یک محصول به طور کلی به معنی توسعه ویژگی‌های زیبایی‌شناختی و عملکردی محصول با توجه به مسایلی چون باب بازار بودن محصول، هزینه تولید یا سهولت حمل و نقل، انبارداری، تعمیر و نگهداری آن است. با این حال، از دیدگاه قانون مالکیت معنوی، یک طرح صنعتی فقط به جوانب زیبایی‌شناختی و تزئینی یک محصول اشاره می‌کند. به عبارت دیگر، طرح صنعتی فقط به ظاهر یک مبل اشاره می‌کند. علی‌رغم اینکه طرح محصول ممکن است ویژگی‎‌های فنی یا عملکردی داشته باشد، طرح‌های صنعتی به عنوان یکی از مقوله‌های قانون مالکیت معنوی، فقط به ماهیت زیبایی‌شناختی یک محصول تمام‌شده اشاره دارد که از ابعاد فنی یا عملکردی آن جدا هستند.

   اصول طراحی صنعتی

شرکت‌ها و کارخانجات صنعتی برای اینکه بتوانند هر چه بیشتر مشتریان را به سمت خود بکشانند هر ساله مدل‌های جدید و متنوعی از طراحی‌های صنعتی روانه بازار می‌کنند اما این طرح‌ها باید از یک سری اصول کلی تبعیت کنند.سازگاری محصولات با سلیقه مخاطب اولین اصل است. تغییرات جزیی در طرح برخی محصولات مثل ساعت باعث می‌شود برای گروه‌های مختلف سنی، فرهنگی یا اجتماعی مناسب باشند؛ هر چند عملکرد اصلی یک ساعت بدون تغییر باقی می‌ماند، به طور کلی سلیقه کودکان و بزرگسالان در طراحی ممکن است متفاوت باشد.ایجاد بازار جدید دومین اصلی است که در طراحی‌های صنعتی مورد نظر قرار می‌گیرد. در یک بازار رقابتی، بسیاری از شرکت‌ها در پی ایجاد بازار مناسب از طریق معرفی طرح‌های مبتکرانه برای محصولات جدید خود هستند تا آنها را از محصولات رقبایشان متمایز سازند. این امر در خصوص اقلام عادی مانند انواع قفل، کفش، فنجان و نعلبکی همچنین اقلام گران‌قیمت مانند جواهرات، رایانه یا اتومبیل صادق است. استفاده از علایم تجاری مناسب یکی دیگر از اصول طراحی‌های صنعتی است. طرح‌های مبتکرانه اغلب با علائم متمایز کننده همراه هستند تا صفت مشخصه علائم تجارتی یک شرکت را ارتقا بخشند. بسیاری از شرکت‌ها با تمرکز جدی بر طرح محصول خود وجهه علائم خود را به طور موفقیت‌آمیز ایجاد یا تغییر شکل داده‌اند.

  فرق طرح صنعتی با اختراع

شاید در یک بیان ساده بتوان مخترع را ضامن کیفیت کالا دانست و طراح را ضامن زیبایی محصول. طراح و آفریننده یک طرح صنعتی به جنبه‌های فنی محصول نمی‌پردازد و آنچه برایش مهم است ارایه یک محصول شکیل و زیبا به مصرف‌کننده است. امّا برعکس در اختراع، آنچه برای یک مخترع مهم است قرار دادن چند عنصر در کنار هم و در نهایت کسب نتیجه مورد نظر از عملکرد آن عناصر است. بنابراین در طرح صنعتی آفریننده به دنبال زیبایی محصول است ولی در اختراع، آفریننده به دنبال کسب نتیجه عملکرد و فنی محصول است. برای مثال در یک محصول مانند قوری، مخترع تلاش می‌کند در جنس قوری ترکیباتی به‌کار برد که چای را گرم‌تر نگه دارد یا آن  را بهتر دم دهد ولی در مقابل یک طرّاح صنعتی تلاش می‌کند تا یک قوری فانتزی و با سبک مدرن یا سبک کلاسیک خلق کند تا به این وسیله مشتری را مجذوب هنر خود کند.

  حمایت از صورت طرح‌ها

کالاهای صنعتی هم باید سیرت خوبی داشته‌ باشند و هم از صورت زیبایی بهره‌مند باشند. ظاهر کالاها به قدری در بازار امروز پر اهمیت است که قانونگذاران کشورهای مختلف دنیا را مجبور کرده تا با انواع و اقسام راهکارها از این طرح‌های صنعتی حمایت کنند چون که این روزها بازار بر روی انگشت طرح‌های صنعتی می‌چرخد.