واکاوی عنصر تسبیب در تحقق جرم

 تسبیب در لغت به معنای ریسمان و آنچه موجب پیوستگی چیزی به چیز دیگر می‌شود، آمده است اما در اصطلاح، «تسبیب» یک عنوان فقهی است که در باب جنایت بر افراد وغصب و اتلاف اموال مورد بحث قرار گرفته است.

 کودک 13 ساله‌ای تحت تاثیر سریال «5 کیلومتر تا بهشت» در حالی اقدام به خودکشی کرده بود که بر اساس نظر کارشناس رسمی دادگستری عوامل  این سریال باید با توجه به محتوای سریال، در خصوص مشاهده آن برای کودکان و نوجوانان هشدار می‌دادند و به دلیل این عدم هشدار، مشترکا عامل «تسبیب» در خودکشی بوده‌اند، اما منظور از تسبیب در مرگ چیست؟

معنای تسبیب

تسبیب در لغت به معنای ریسمان و آنچه موجب پیوستگی چیزی به چیز دیگر می‌شود، آمده است اما در اصطلاح، «تسبیب» یک عنوان فقهی است که در باب جنایت بر افراد وغصب و اتلاف اموال مورد بحث قرار گرفته است. به طور کلی عنوان «تسبیب» به معنای «سبب شدن برای تحقق امری» است و در مقابل مباشرت(انجام دادن بی‌واسطه کاری) به کار می‌رود. در مباشرت، جنایت یا اتلاف به طور مستقیم و بی‌واسطه توسط شخص رخ می‌دهد مانند اینکه فردی مستقیم به دیگری شلیک کند یا آتش به خرمن دیگری بیندازد اما در «تسبیب» فرد سبب وقوع جنایت یا اتلاف شده و مستقیم در بروز آن نقش ندارد؛ مانند کندن چاه در راه، افروختن آتش و سرایت دادن آن به ملک همسایه، شهادت دادن دروغین علیه کسی و باز کردن قفس حیوانات ـ که موجب تلف شدن مال یا جان کسی یا وارد آمدن خسارت بر آن می‌شود.

در خصوص جنایت اعم از اینکه منجر به قتل یا جرح کسی شود، در ماده 506 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، تسبیب اینگونه تعریف شده است که «تسبیب در جنایت آن است که کسی سبب تلف شدن یا مصدومیت دیگری را فراهم کند و خود مستقیماً مرتکب جنایت نشود به طوریکه در صورت فقدان رفتار او، جنایت حاصل نمی‌شد، مانند آنکه چاهی بکند و کسی در آن بیفتد و آسیب ببیند».

البته گاهی سبب به تنهایی در بروز جنایت نقش نداشته و بلکه اسباب دیگر یا مباشر هم در این میان نقش ایفا می‌کند تا منجر به نتیجه محقق شده شود، که اجتماع این اسباب و اجتماع سبب و مباشر به طور جداگانه قابل بحث است.

اگر یک سبب به تنهایی، عامل بروز جنایتی شود، در این صورت، تمامی مسئولیت متوجه سبب خواهد بود، مانند اینکه کسی چاهی بکند، و به دلیل عدم ایمن کردن چاه و عدم استفاده از علایم هشداری، دیگری به واسطه سقوط در چاه، کشته شود یا آسیب ببیند، در این صورت، فردی که چاه را کنده، تمامی مسئولیت را برعهده خواهد داشت.

گاهی چند سبب، در بروز یک خسارت نقش دارند و بسته به تاثیر این سبب‌ها در بروز جنایت، اسباب به طور مساوی یا مختلف در بروز جنایت، مسئول قلمداد می‌شوند. مانند اینکه کسی چاه می‌کند، و همزمان کسی هم سنگی در مقابل چاه می‌گذارد و سپس فردی به واسطه برخورد با سنگ، به داخل چاه سقوط می‌کند. در اینجا هم کسی که چاه را کنده، و هم کسی که سنگ را گذاشته، سبب بروز جنایت شده‌اند و هر دو به طور مساوی مسئول هستند.

حالت سومی هم وجود دارد و آن هم اینکه کسی مباشر وقوع جنایت است اما سبب اصلی در بروز جنایت کس دیگری است؛ مانند اینکه بزرگسالی یک اسلحه به دست یک کودک می‌دهد تا با آن شلیک کند؛ در اینجا اگرچه شلیک از سوی کودک بوده اما سبب اصلی در دادن اسلحه به کودک و فرمان شلیک دادن، شخص بزرگسال بوده و در اینجا به دلیل قوی‌تر بودن عامل سبب از عامل مباشر، سبب مسئول قلمداد می‌شود.

با این توضیحات باید دید که در ماجرای خودکشی کودک 13 ساله، کدام یک از این حالت‌های گفته شده در مرگ کودک بیشتر از سایر عوامل تاثیر گذار بوده است.
 
 سببیت پخش سریال در وقوع خودکشی

سریال‌ها، فیلم‌ها و حتی بازی‌ها در دنیا برای گروه‌های سنی مختلف ساخته و توزیع می‌شوند؛ بر این اساس، مشاهده صحنه حاوی خشونت یا روابط نامتعارف یا روابط جنسی به ترتیب برای رده‌های سنی زیر 13 ، 16 و 18 سال ممنوع است و این رده‌بندی در هنگام نمایش یا پخش سریال یا فیلم‌ها باید به مخاطب تذکر داده شود تا از  والدین از مشاهده فرزندان جلوگیری کنند و هم شخص با آگاهی از موضوع، اقدام به دیدن فیلم یا سریال کند. حالا در پرونده خودکشی یک کودک 13 ساله، در حالیکه مشاهده سریال «5 کیلومتر تا بهشت» برای گروه سنی وی مناسب نبوده، بدون هشدار لازم از سوی سیما پخش شده و به نظر کارشناس رسمی نیز تاثیرپذیری کودک از این سریال، در اقدام وی به خودکشی موثر بوده است.

اگرچه به نظر کارشناس رسمی دادگستری، عدم درج هشدار زیرنویس موجب سببیت در بروز مرگ شده است، ولی در هرحال، دادگاه باید با ملاحظه شرایط و نیز قدرت فهم و تمیز نوجوان فوت شده، به اتخاذ تصمیم بپردازد. کما اینکه، نوجوان فوت شده، در حین خودکشی حدود 13 سال سن داشته و از این بابت نابالغ ممیز شناخته می‌شود؛ یعنی از قدرت تمیز لازم برای فهم مرگ از زندگی یا حسن و قبح رفتارها آگاه بوده است. از سوی دیگر، عوامل دیگری هم که ممکن بوده نوجوان را به سمت خودکشی سوق دهد، باید در بررسی‌ها دادگاه مشخص شود؛ چه اینکه یکی از اسباب خودکشی، پخش بدون هشدار سریال بوده است اما اسباب دیگری نظیر مراقبت والدین، مشکلات خانوادگی، مشکلات روحی و روانی نوجوان و نیز شرایط محیطی که می‌توانسته در بروز این خودکشی موثر باشد. دادگاه با ملاحظه همه این اسباب و جوانب باید نسبت به صدور حکم نهایی اقدام کند.

شاهرخ صالحی کرهرودی