جایگاه نجات شهری در قوانین و مقررات

انتخاب هفتم مهرماه به عنوان روز آتش‌نشانی اگرچه در سال 79 به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و نامگذاری این روز هم به پاس از جان گذشتگی‌های آتش نشانان در طول هشت سال دفاع مقدس بود، اما جایگاه قانونی این سازمان در نظام حقوقی ایران در طول‌ 160 سال سابقه آتش‌نشانی در ایران هنوز به جایگاه خود نرسیده و مشکلات جدی در این حوزه وجود دارد.

   سابقه آتش‌نشانی در ایران

سابقه آتش نشانی در ایران به زمان صدارت امیرکبیر در دوره قاجاریه باز می‌گردد به طوریکه انبار کردن نفت در خانه‌ها در آن زمان موجب شد تا آتش‌سوزی‌های بزرگی در شهرهای مختلف به وقوع بپوندد و همین مساله اندیشه تشکیل یک نهاد قوی برای اطفای حریق را در ذهن امیرکبیر روشن کرد. در همان زمان اولین ایستگاه آتش‌نشانی ایران به نام اطفائیه در تبریز راه‌اندازی شد و البته بعد از مرگ امبیرکبیر کار وی پیگیری نشد تا اینکه در سال 1290 و همزمان با حضور انگلیسی‌ها در مسجد سلیمان، دومین ایستگاه آتش‌نشانی در کنار چاه نفت این شهر راه‌اندازی شد.

اما سابقه تشکیل ایستگاه آتش‌نشانی به شکل امروزی به سال‌های ابتدایی دوره رضاخان بازمی‌گردد. در سال 1307 شمسی بخشی از تجهیزات و ماشین‌ آلات قدیمی نهادهای مختلف جمع‌آوری و در اختیار اداره اطفائیه قرار گرفت. اما آتش‌سوزی مهیب در سالن سینمای صنعتی واقع درخیابان لاله زار روز 8 مهرماه 1307  نشان داد که تجهیزات اطفائیه بیشتر از آنکه کاربردی باشد به شوخی شبیه است و همین اندیشه باعث شد تا فکر بهبود شرایط این تشکیلات بیشتر مورد توجه قرار گیرد. با گذشت سال‌ها و توسعه اداره اطفائیه در نقاط مختلف تهران، در شهرهای دیگر نیز اداره اطفائیه کم کم تشکیل و گسترش پیدا کرد. همزمان با تهران، شهر قزوین از آتش‌نشانی برخوردار شد و درپی ان اهواز در سال 1304، بندر انزلی در سال 1305، در رشت درسال 1310، ‌مشهد درسال 1312، زنجان درسال 1327، اصفهان درسال 1328 صاحب اداره اطفائیه شدند.  نام اداره اطفائیه در اواخر سال 1333 به آتش‌نشانی تغییر نام پیدا کرد و سه شعبه مرکزی(شهباز)، شوش و بهار در شهر به ایستگاه‌های آتش‌نشانی تعیین شدند. اداره آتش‌نشانی تا پیش از انقلاب اسلامی زیر مجموعه شهرداری‌ها و سازمان دفاع غیرنظامی بود اما با انحلال سازمان دفاع غیرنظامی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آتش‌نشانی به زیر مجموعه شهرداری‌ها منتقل شد.

   جایگاه آتش‌نشانی در قانون

با توجه به سابقه‌ای که گفته شد، اطفائیه و آتش‌نشانی‌ها بیشتر بر حسب ضرورت و یا ابتکار شخصی شهرداران و مدیران شهری ایجاد می‌شده و کمتر به جایگاه قانونی آن توجه شده بود. شاید اولین قانون مصوب مجلس در خصوص اداره اطفائیه موافقت مجلس شورای ملی با تامین اعتبار و تجهیز ساختمان اطفائیه تهران در سال 1311 باشد. اما موضوع آتش‌نشانی‌ به عنوان یکی از وظایف شهرداری‌ها اولین بار در سال 1345 و در جریان اصلاح قانون شهرداری‌های مصوب 1334 به تصویب مجلس شورای ملی رسید. بر اساس ماده 55 قانون شهرداری‌ها، وظایف مختلف شهرداری‌ها در 28 بند تعیین و احصا گردید. اما در بند 14 ماده 55 به طور مشخص در خصوص نجات شهری، آمده است که «اتخاذ تدابیر مؤثر و اقدام لازم برای حفظ شهر از خطر سیل و حریق و همچنین رفع خطر از بناها و دیوارهای شکسته و خطرناک واقع در معابر عمومی و کوچه ها و اماکن عمومی و دالان‌های عمومی و خصوصی و پر کردن و پوشاندن چاه‌ها و چاله‌های واقع در معابر و جلوگیری از گذاشتن هر نوع اشیاء در بالکن‌ها و ایوان‌های مشرف و مجاور به معابر عمومی که افتادن آنها موجب خطر برای عابرین است و جلوگیری از ناودان‌ها و دودکش‌های ساختمان‌ها که باعث زحمت و خسارت ساکنین شهرها باشد.» جزو وظایف ذاتی شهرداری‌ها دانسته شده است. اگرچه این بند هم به تنهایی شامل وظایف متعددی در حوزه شهری می‌شود اما بخش مهم و اصلی این بند در خصوص اتخاذ تدابیر مناسب برای «حفظ شهر از خطر سیل و حریق» است که تشکیل سازمان مدیریت بحران و سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی در شهرها بخشی از این وظیفه مهم شهرداری‌ها قلمداد می‌شود. اگرچه امروزه در قوانین متعدد مانند مقررات ملی ساختمان یا قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور، به طور مشخص سازمان‌های آتش‌نشانی زیر مجموعه شهرداری‌ها به عنوان یک سازمان امداد و نجات شهری مد نظر قرار گرفته‌اند اما نکته مهم و اساسی در جایی است که به دلیل قرار گرفتن آتش‌نشانی‌ها در زیرمجموعه مدیریت شهری، حدود صلاحیت و حوزه عمل، آتش‌نشانی‌ها به حوزه شهرها و برخی دهیاری‌ها محدود شده و جاده‌ها و محدوده‌های خارج از حریم شهر در دستور این سازمان‌ها قرار ندارد. این در حالی است که سالانه بیش از 20 هزار نفر در تلفات رانندگی جان خود را از دست می‌دهند که البته حوادث مربوط به آتش‌سوزی خودروها هم سهم مهمی در تلفات ناشی از تصادفات دارد. برای مثال آتش‌سوزی اتوبوس اسکانیا در اتوبان قم – تهران در حالی به وقوع پیوست که به دلیل نرسیدن نیروهای آتش‌نشانی به حادثه، بیش از 44 مسافر جان خود را از دست دادند.

   عدم پوشش حمایتی برای کارکنان آتش نشانی

ماموران آتش‌نشانی به دلیل سر و کار داشتن با آتش، در خطر مستقیم حوادث ناشی از آن قرار دارند. این در حالی است که بجز آتش‌، وظیفه اصلی نجات شهری نیز بر عهده آتش‌نشانی‌ها بوده و همین مساله آتش‌نشانان را بیش از پیش در معرض خطر قرار می‌دهد.

تاریخچه آتش‌نشانی در ایران نشان می‌دهد که تا سال 1336 شمسی، آتش‌نشانان با لباس‌های عادی و بدون تجهیزات لازم به اطفای حریق می‌پرداختند اما در این سال، تعداد 10 ماسک ضد گاز و 6 ماسک ضد دود و درسال 1337 استفاده از لباس نسوز در آتش‌نشانی مورد استفاده قرار گرفت و به مرور زمان، آتش‌نشانی تهران به اسنوکر، نردبان، ماشین کف ساز، ‌تانکرهای مجهز، موتورپمپ، تور نجات، لباس نسوز، ماسک ضد گاز، ماسک ضد دود و... مجهز شد. اما با وجود این، ماموران آتش‌نشانی همانند کارگران عادی در معرض خطر، تحت پوشش قوانین کار یا استخدامی شهرداری هستند و قانون جداگانه‌ای نظر سختی کار یا احتساب سوابق آنها به عنوان شغل خاص مدنظر نبوده است.

همچنین کارکنان آتش‌نشانی‌ها از نظر شمول قوانین بنیاد شهید یا نیروهای مسلح یا قوانین خاص دیگر، چنانچه در هنگام ماموریت دچار مصدومیت یا فوت شوند، بر خلاف نیروهای نظامی و کارمندان دولت که حسب مورد شهید یا جانباز محسوب می‌شوند، اما چنین موضوعی برای کارکنان آتش‌نشانی صادق نبوده و از این جهت حقوق این افراد در معرض تضییع قرار دارد. کما اینکه در سال‌های اخیر با توجه به آتش‌سوزی‌ها گسترده در اثر مواد صنعتی یا آتش‌سوزی کارگاه‌های بزرگ، بسیاری از ماموران در حین عملیات دچار آسیب شده یا در مواردی مانند عملیات نجات یک کودک در سال 91، برخی ماموران جان خود را از دست می‌دهند. در این موارد قانونی برای احتساب مرگ این افراد به عنوان شهادت و برخورداری از مزایای قانونی آن وجود ندارد، هرچند که شورای شهر تهران در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای این موضوع داشته اما به دلیل خارج بودن موضوع از حدود اختیارات شوراها، هرگز نتوانسته به نتیجه مطلوبی دست پیدا کند.