در انتظار شناسنامه ایرانی

 اگرچه در برخی کشورهای دنیا، فرزند تابعیت را از خون مادر به ارث می‌برد و مادرش تابعیت هر کشوری را داشته باشد، فرزندش نیز متعلق به همان جا خواهد بود اما در ایران و بسیاری کشورهای دیگر، تابعیت پدر بر فرزند بار می‌شود و در چنین شرایطی بسیاری از فرزندان حاصل از ازدواج دختران ایرانی و مردان خارجی اگرچه می‌خواهند ایرانی باشند اما مقررات شرایط خاصی را پیش‌بینی کرده است. حالا مجلس شورای اسلامی در طرحی که دو فوریت آن را تصویب کرده است می‌خواهد سهمی هم در اعطای تابعیت به فرزندان افراد، به ایرانی بودن مادر اختصاص دهد.

 چه کسانی ایرانی هستند؟

ماده 976 قانون مدنی در خصوص اینکه چه کسانی ایرانی هستند و یا می‌توانند تابعیت ایرانی را کسب کنند، تعیین تکلیف کرده و هفت گروه را در زمره ایرانی‌ها قرار داده است. بر اساس این ماده، اول، همه ساکنان ایران به استثنای اشخاصی که تبعیت خارجی آنها مسلم است، دوم کسانی که پدر آنها ایرانی است (اعم از این‌که در ایران متولد شده باشند یا در خارج کشور)، سوم کسانی که در ایران متولد شده‌اند و پدر و مادر نامعلوم دارند، چهارم، کسانی که در ایران از پدر و مادر خارجی (که یکی از آنها در ایران متولد شده‌اند) به وجود آمده‌اند، پنجم، کسانی که در ایران از پدری خارجی متولد شده‌اند و بلافاصله پس از رسیدن به 18 سال تمام دست‌کم یک سال دیگر هم در ایران اقامت داشته‌اند، ششم، هر زن خارجی که شوهر ایرانی اختیار کرده و هفتم، هر تبعه خارجی که تابعیت ایران را کسب کرده است، جزو اتباع ایرانی شناخته می‌شوند.

در این ماده قانونی، در خصوص فرزندانی که مادر ایرانی و پدر غیرایرانی دارند، حکمی مقرر نکرده است و در شرایطی که در کشورهایی مانند ژاپن، مالزی، فرانسه و کشورهای حوزه اسکاندیناوی تابعیت از مادر به فرزند منتقل می‌شود، در ایران تنها داشتن پدر ایرانی تبار ملاک کسب تابعیت ایرانی است. این ماده،  فرزندی که از مادر و پدر خارجی متولد می‌شود، به شرطی که یکی از پدر و مادر در ایران به دنیا آمده باشد و همچنین فرزندان متولد از پدر خارجی که در ایران متولد شده‌اند، به شرطی که حداقل یکسال پس از 18 سالگی در ایران اقامت داشته باشند را واجد دریافت تابعیت اصلی ایرانی دانسته است.

 مشکل از کجا شروع شد؟

هجوم مهاجران افغانی که بر اثر جنگ‌ در افغانستان موطن خود را رها کرده و راهی ایران شده بودند از یک سو و مهاجران عراقی که در اثر ظلم و ستم صدام و یا بعدها حمله آمریکا به عراق، کشور خود را ترک کرده و راهی ایران شده بودند از سوی دیگر، باعث ایجاد یک وضعیت جدید در کشور شد. اگرچه آمارهای رسمی حاکی از حضور 982 هزار مهاجر رسمی و دارای برگه اقامت در کشور است، اما آنگونه که وزیر کشور گفته است: در حال حاضر حدود 2.5 میلیون مهاجر بیگانه در کشور حضور دارند.

حضور این تعداد پرشمار مهاجران خارجی، تبعات حقوقی زیادی را برای کشور ایجاد کرده است. مهاجرانی که با دختران ایرانی ازدواج می‌کنند، بچه‌دار می‌شوند، بچه‌هایشان نیاز به تحصیل و مدرسه دارند و خانواده‌‌ جدیدی که نیاز به حمایت‌های اجتماعی دارد؛ همه اینها دارای اثرات حقوقی است که عدم توجه به هریک از آنها می‌تواند مشکلات زیادی را به لحاظ اجتماعی در کشور ایجاد کند.

اما یکی از مهمترین مشکلات در این بخش، ازدواج پرشمار مهاجران افغانی با دختران ایرانی و فرزندان حاصل از این ازدواج بود. بر اساس ماده 987 قانون مدنی، «زن ایرانی که با تبعه‌ خارجه مزاوجت می‌نماید به تابعیت ایرانی خود باقی خواهد ماند مگر این که مطابق قانون مملکت زوج، تابعیت شوهر به واسطه‌ وقوع عقد ازدواج به زوجه تحمیل شود.». طبق اصل 12 اصولنامه تابعیت افغانستان(مصوب 1349 شمسی) تابعیت افغانی به زنانی که با مردان ازدواج می‌کنند تحمیل می‌شود. در این اصل آمده است که «تبعه خارجه که با تبعه افغانی ازدواج می کند افغان و تبعه افغان محسوب می شود.» حتی اصولنامه تابعیت افغانستان، یک گام جلوتر هم رفته و مقرر کرده است که «اگر زن بیوه و یا مطلقه تبعه خارجه که با تبعه افغان ازدواج می کند از شوهر سابقه اتباع خارجه، اولاد داشته باشد افغان و تبعه افغان محسوب می شود.»

بنابراین دختران ایرانی که به عقد مردان افغانی در میایند، بر اساس قانون افغانستان دیگر ایرانی نبوده و افغانی محسوب می‌شوند و بر اساس اصولنامه تابعیت افغانستان، حتی فرزندان این زنان هم افغانی محسوب شده و نمی‌توانند ایرانی باشند.

در چنین شرایطی که دختران ایرانی می‌خواهند فرزندانشان را در ایران بزرگ کنند و حتی در ایران به مدرسه بفرستند، مشکل بیش از پیش نمایان می‌شود. این دختران افغانی هستند و فرزندانشان افغانی هستند و در چنین شرایطی از حقوقی که برای ایرانی‌ها دیده شده، محروم هستند. هرچند که در سال‌های اخیر با تدبیر رهبر معظم انقلاب اسلامی تسهیلاتی برای فرزندان افغانی در ایران تدارک دیده شده است اما این مشکل به لحاظ ریشه‌ای هنوز وجود دارد و تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج دختران ایرانی و مردان افغانی همچنان باقی است.

 طرح مجلس برای حل مشکل

مشکل تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج دختران ایرانی و مردان افغانی آنقدر بالا گرفت که حالا مجلس با طرح دو فوریتی به دنبال حل موضوع است.  اگرچه مجلسی‌ها یک بار در سال 85 با یک طرح یک فوریتی به دنبال حل مشکل بودند اما آنقدر مشکل حل نشد تا این بار با یک طرح دو فوریتی به دنبال حل مشکل برآمدند.

ماده واحده قانون تعیین تکلیف تابعیت افرادی که پدرشان خارجی است، در حالی دوم مهرماه 85 به تصویب مجلس رسید که در آن مقرر شده بود که که فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی که در ایران متولد شده یا حداکثر تا یک سال پس از تصویب این قانون در ایران متولد می‌شوند، می‌توانند بعد از رسیدن به سن 18 سال تمام تقاضای تابعیت ایرانی کنند. این افراد در صورت نداشتن سوء‌پیشینه کیفری یا امنیتی و اعلام رد تابعیت غیرایرانی به تابعیت ایران پذیرفته می‌شوند.

همچنین در ذیل این ماده عنوان شده که وزارت کشور نسبت به احراز ولادت طفل در ایران و صدور پروانه ازدواج موضوع ماده 1060 قانون مدنی اقدام می‌کند و نیروی انتظامی نیز با اعلام وزارت کشور پروانه اقامت برای پدر خارجی مذکور در این ماده صادر می‌کند. فرزندان موضوع این ماده قبل از تحصیل تابعیت نیز مجاز به اقامت در ایران هستند.

مشکلی که این ماده برای فرزندان دارای مشکل تابعیت ایجاد می‌کرد این بود که دغدغه و نگرانی‌های این افراد از جهت معیشت، تحصیل و بهداشت و دیگر موارد برطرف نشده بود و مشکل همچنان باقی بود. موضوعی که باعث شد تا 8 سال بعد از آن، دوباره طرح اصلاح قانون مطرح شود و این بار با دو فوریت، موضوع در دستور کار مجلس قرار گیرد و در نهایت به تصویب برسد. حالا باید دید با اصلاح قانون آیا مشکلات ناشی از این موضوع حل می‌شود یا نه؟